اجرای پروژه‌های عمرانی نیازمند صرف زمان، هزینه و سایر منابع از سوی عوامل ذیربط پروژه می‌باشد و صرف این منابع ایجاد حق و ادعا برای طرفین می‌نماید. هدف از این مطالعه ارزیابی عوامل موثر بر افزایش تاخیر و هزینه پروژه‌های ساختمانی است. در تحقیق حاضر از روش کمی که یکی از بهترین شیوه‌های تحقیق است، استفاده شده است و به لحاظ هدف از نوع کاربردی و از نظر روش، مطالعه موردی در ترکیب با روش میدانی است. در این روش ابتدا عوامل موثر بر افزایش تاخیرات و هزینه‌ها، با استفاده از مطالعات کتابخانه‌ای مورد بررسی قرار گرفت، سپس به منظور بررسی دقیق‌تر از پرسش‌نامه استفاده گردید. برای این منظور جامعه مورد بررسی در این مطالعه کلیه شرکت‌های پیمانکاری و مشاورهای دارای رتبه در شهرستان مشهد می‌باشد. نتایح به دست آمده نشان داد، از میان عوامل شناسایی شده، عوامل، شرایط آب و هوایی نامطلوب، عدم استفاده از پیمانکار با تجربه و عدم تهیه به موقع مصالح از مهم‌ترین عواملی هستند که می‌تواند تاثیر قابل توجه‌ای بر افزایش هزینه‌ها و تاخیرات داشته باشد. بنابراین به منظور کاهش زمان ساخت و هم‌چنین جلوگیری از به وجود آمدن ادعا در پروژه‌ها لازم است عوامل ذکر شده در بالا با دقت بالاتری در برنامه‌های کنترل پروژه مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد.

پروژه های ساختمانی ، تاخیرات ، افزایش هزینه های ساخت

1- مقدمه

طولانی شدن پروژه‌های عمرانی یکی از مهمترین ضعف‌های سیستماتیک موجود در صنعت عمرانی کلیه کشورهای جهان است. تاخیر یکی از مهمترین پدیده‌های رایج در پروژه‌های عمرانی می‌باشد که در طول سال‌های گذشته در پروژه‌های ساده ساختمانی تا پیچیده آن رخ داده است. که به تبع آن موجبات راکد ماندن سرمایه و به تعویق افتادن بازگشت سرمایه، افزایش هزینه‌های جاری پروژه، کاهش قدرت بودجه تخصیص یافته به پروژه ناشی از تورم و نارضایتی ذی‌النفعان به علت عدم امکان بهره‌برداری از پروژه‌ها را در زمان مقرر را موجب می‌شود.

به عبارت دیگر گذشت زمان و تغییرات شرایط محیطی و اجتماعی، ممکن است طرح‌هایی را که در یک مقطع زمانی دارای توجیه فنی و اقتصادی بوده‌اند، در شرایط جدید توجیه‌ناپذیر سازد. از سوی دیگر عدم بکارگیری توان علمی و تجربه کافی در مراحل اولیه بررسی و طراحی نیز موجب تحمیل هزینه‌های سنگین بر پروژه‌ها می‌شود و در نتیجه تکمیل پروژه‌ها را با مشکلات جدی مواجه می‌سازد. همچنین به دلیل رابطه مستقیم میان زمان و هزینه اجرای پروژه، افزایش زمان اغلب منجر به افزایش هزینه‌ها می‌شود.

همچنین افزایش تاخیر در پروژه‌های ساختمانی و به دنبال آن افزایش هزینه‌ها از دلایل عمده بروز اعا در پروژه‌ها می‌باشد. از سوی دیگر، تاخیر در پروژه‌های ساخت می‌تواند بر اهداف کیفی آنها نیر تاثیر داشته باشد و مجریان پروژه به منظور جلوگیری از جریمه‌های ناشی از تاخیرات غیر مجاز، روند اجرای پروژه به طورچشم‌گیری در یک باز زمانی را تسریع می‌کنند که در بعضی موارد برای دستیابی به این هدف، کیفیت اجرای پروژه به طور چشم‌گیری کاهش می‌یابد. تحلیل و بررسی عوامل اساسی تاخیر درپروژه‌ها ساختمانی یکی از اساسی‌ترین موضوعاتی است که افراد حاضر در پروژه با آگاهی از عوامل بروز آن می‌توانند از تاخیر و شکست پروژه‌ها تا حدامکان جلوگیری کنند.

2- تعریف تاخیر

تاخیر مدت زمانی است که یک پروژه به دلیل وقوع اتفاقات غیرمنتظره به درازا کشیده شده و یا متوقف می‌ماند. تاخیرات نه تنها باعث افزایش مدت اجرای پروژه می‌گردند بلکه هزینه‌های لازم برای اتمام پروژه را نیز افزایش می‌دهند. عدم شناسایی به موقع تاخیرات خود نیز می‌تواند باعث تشدید عقب‌افتادگی پروژه و هزینه‌های بوجود آمده شود. از این‌رو شناسایی به موقع تاخیرات و تعیین پیشرفت پروژه در هریک از مراحل میانی ضروری به نظر می‌رسد.

3- لزوم شناخت به موقع تاخیرات در هریک از مراحل میانی پروژه

با استفاده از شبکه‌های زمان‌بندی می‌توان با شناسایی به موقع تاخیرات در هریک از مراحل میانی پروژه با داشتن وضعیت واقعی موجود، از ادامه تاخیرات جلوگیری کرده و در صورت امکان آنها را جبران نمود. در ادامه روش‌های ممکن برای تعیین پیشرفت پروژه در هریک از مراحل میانی و شناسایی عقب‌افتادگی پروژه شرح داده می‌شود.

1-3- تعیین پیشرفت فیزیکی

با استفاده از منحنی‌های پیشرفت فیزیکی می‌توان در هریک از مراحل میانی پروژه از چگونگی پیشرفت پروژه و احتمال تاخیر پروژه نسبت به برنامه زمان‌بندی اطلاع پیدا کرد و در صورت عقب‌افتادگی پروژه نسبت به برنامه زمان‌بندی، با تسریع در فعالیت‌های پروژه و کاهش زمان آن سعی در جبران این عقب‌افتادگی نمود. بخصوص در بعضی پروژه‌ها که روابط فعالیت‌ها به صورت کامل تعریف نمی‌شود، اطلاعات تاریخ شروع و پایان واقعی فعالیت‌ها و نیز مدت اجرای آنها معلوم نیست، کنترل زمان پروژه امکان‌پذیر نیست و در چنین شرایطی تنها ابزار مناسب برای کنترل پروژه کنترل تعیین پیشرفت فیزیکی می‌باشد. در حقیقت منحنی‌های پیشرفت از قبیل پیشرفت فیزیکی و ریالی با نشان دادن کار انجام شده، امکان قضاوت صحیح در مورد نحوه پیشرفت پروژه را فراهم می‌آورد [1].

2-3- بهنگام کردن برنامه زمان‌بندی

یکی از عواملی که باعث می‌گردد مدیران در هر زمان نسبت به روند پیشرفت پروژه دید واقعی داشته باشند و بتوانند با توجه به وضع موجود تصمیم‌گیری صحیحی برای اتمام به موقع پروژه اتخاذ نمایند، داشتن زمان‌بندی بهنگام شده می‌باشد. باتوجه به اینکه به دلیل مشکلات پیش‌بینی نشده ممکن است پیشرفت واقعی پروژه در یک زمان با روند برنامه‌ریزی شده منطبق نباشد، باید برای ارزش برنامه و داشتن دید صحیح نسبت به باقی‌مانده کار، زمان‌بندی پروژه را update کرد، زیرا در این صورت برنامه اولیه بی‌فایده می‌شود. به همین خاطر در حین اجرای پروژه باید بهنگام‌سازی‌های زیر صورت پذیرد [2]:

• بهنگام‌سازی فعالیت‌های پروژه و روابط وابستگی بین آنها
• بهنگام‌سازی زمان فعالیت‌ها و برنامه آنها
• کنترل هزینه و بهنگام‌سازی اطلاعات منابع و هزینه

3-3- جبران تاخیرهای بوجود آمده با استفاده از تسریع در مدت پروژه

درصورتی‌که با استفاده از روش‌های پیش گفته شده در هریک از مراحل میانی پروژه مشخص گردد که روند ساخت به نحوی است که امکان به اتمام رساندن پروژه در تاریخ مقرر با این روند امکان ندارد، پیمانکار می‌تواند برای اجتناب از جریمه مالی تاخیر، مدت پروژه را کاهش دهد. معمولاً کاهش مدت پروژه بوسیله کاهش مدت بعضی فعالیت‌های مهم انجام می‌پذیرد. بدین منظور اگر قرار است که تاریخ یک رویداد مهم کاهش داده شود، باید از فعالیت‌ها در طولانی‌ترین مسیر، که به آن رویداد منتهی می‌شود کاسته شود اما اگر مقصود کاهش کل مدت پروژه باشد باید از مدت فعالیت‌ها در مسیر بحرانی کاسته شود. باید توجه داشت که کاهش مدت فعالیت‌ها سبب کاهش مقدار شناور فعالیت‌ها در مسیر دیگر می‌گردد و امکان دارد که مسیر بحرانی تغییر کند.

اهمیت شبکه‌های زمان‌بندی در اندازه‌گیری زمان‌بندی نقش مهمی در اندازه‌گیری تاثیر تاخیرات دارند. بعد از اینکه تاخیرات در طول پروژه رخ دادند، لازم است که طول تاخیر و تاثیر آن بر روی باقیمانده کار مشخص شود. یک ارزیابی دقیق به مشاور و پیمانکار کمک می‌کند که هزینه هر تاخیر و تغییر ترتیب مورد نیاز (هزینه‌های مستقیم، هزینه‌های غیر مستقیم، بالاسری‌ها، کاهش نرخ تولید و زیانی و نیز تمدید مدت مناسب) را محاسبه کنند. همچنین استفاده از شبکه‌های زمان‌بندی برای اندازه‌گیری تاثیر تاخیر می‌تواند تاحد زیادی از مشاجره و اختلاف نظرها جلوگیری کند. می‌توان گفت بهترین روش برای اندازه‌گیری طول تاخیر و تاثیر آن بر روی تاریخ تکمیل پروژه استفاده از شبکه‌های زمان‌بندی می‌باشد.

4- پیامدهای ناشی از تاخیر پروژه‌ها

تاخیر در تمام پروژه‌ها و بهره‌برداری از آنها زیان‌های متعددی را به صورت نهان و آشکار بر جامعه تحمیل می‌کند که در زیر به مواردی اشاره می‌شود. افزایش هزینه کل پروژه مجموع هزینه‌های مستقیم و غیرمستقیم پروژه را هزینه‌های کل اجرای پروژه می‌گویند هزینه مستقیم یا هزینه منابع عبارتند از هزینه‌های مربوط به نیروی انسانی مستقیم، مواد و مصالح و ماشین‌آلات و تجهیزات مستقیم که به صورت مستقیم در پروژه مورد استفاده قرار می‌گیرند. هزینه مستقیم اجرای پروژه با کاهش مدت اجرای پروژه افزایش می‌یابد هزینه غیر مستقیم یا بالاسری مربوط به هزینه‌هایی می‌شود که جزء هزینه‌های مستقیم پروژه نبوده و به صورت‌های دیگر نظیر حقوق و دستمزد، هزینه‌های عمومی و دفتری، بهره، جرایم ناشی از تاخیر در اتمام به موقع پروژه، پرداخت می‌شود. هزینه مستفیم پروژه با افزایش مدت اجرای آن افزایش می‌یابد اتلاف منابع در اثر راکد بودن سرمایه‌ای که صرف پروژه گردیده است (خواب سرمایه) هر چه مدت اجرای طرح‌های عمرانی طولانی‌تر باشد، میزان سرمایه‌گذاری در طرح‌های در جریان اجرا بیشتر شده و ارزش کارهای به بهره‌برداری رسیده نسبت به کارهای در دست ساخت کاهش می‌یابد. تا زمانی که پروژه به مرحله بهره‌برداری نرسیده است بازگشت سرمایه نیز اتفاق نمی‌افتد با افزایش مدت اجرای پروژه‌ها برای رسیده به اهداف برنامه حجم کار در دست اجرا نیز افزایش می‌یابد که این خود باعث افزایش هزینه‌ها، مدت زمان و کاهش کیفیت اجرای حسن هدف هم چنین افزایش حجم کارهای اجرائی باعث ایجاد تقاضای کاذب برای استخدام نیروی انسانی، خرید مصالح و تجهیزات و ماشین‌آلات شده و فشار این تقاضا باعث تشدید تورم می‌گردد با توجه به اینکه بعضی از پروژه‌ها برای یک زمان مشخص و اهداف خاص موردنیاز می‌باشند لذا با تاخیر در بهره‌برداری ممکن است پروژه موضوعیت خود را از دست داده باشد و یا تکنولوژی بکار رفته مستهلک شده و توجیه اقتصادی و فنی خودر از دست بدهد. از همه مهم‌تر، در انظار عمومی طولانی شده پروژه‌ها علاوه بر عدم دستیبانی به اهداف برنامه که موجب نارضاپنی توده مردم می‌شود، به مفهوم نارسایی‌های نظام اداری و فساد تلقی می‌شود، لذا صدمات جبران ناپذیری در ابعاد سیاسی و اجتماعی و فرهنگی بر جامعه وارد می‌کند.

5- تاخیرها و افزایش زمان

اگر پیمانکار در هر زمان در پیشرفت کار بوسیله عملکرد یا سهل‌انگاری کارفرما یا مشاور یا استخدام شونده هر کدام، یا بوسیله پیمانکاری که قبلا بوسیله کارفرما بکار گماشته شده، یا تغییر ترتیب در کار، یا آتش، یا تاخیر غیرمعمول در ارسال‌ها، وقایع و بلایای غیر قابل اجتناب، یا دلایل دیگر ماورای کنترل پیمانکار، یا بوسیله تاخیر ناشی از بلاتکلیفی کارفرما، یا بوسیله هر دلیل دیگری که مشاور تعیین می‌کند، ممکن است موجب تاخیر شود تاخیر کند، زمان قرارداد به ترتیبی که مشاور تعیین می‌کند، افزایش می‌یابد. شرایط پیمان ایران نیز در ماده 30 شرایط عمومی، تمدید مدت برای تاخیرهای زیر را اجازه می‌دهد:

• تغییر مبلغ پیمان
• تغییر نقشه‌های اجرایی یا مشخصات فنی به دستور مشاور یا کارفرما
• تاخیر کارفرما در تحویل کارگاه، ابلاغ دستورکارها یا نقشه‌ها و تحویل مصالحی که تهیه آنها به عهده اوست.
• تاخیر در تحویل مصالحی که فروش آنها لزوما با حواله کارفرماست.
• حوادث قهری و کشف اشیای عتیقه و آثار تاریخی
• محدودیت برای ورود مصالح و تجهیزات
• وضع قوانین و مقررات جدیدی که بر مدت اجرای کار موثر باشد
• عدم انجام تعهدات مالی کارفرما در موعد مقرر در اسناد و مدارک پیمان
• موارد دیگری که به تشخیص کارفرما خارج از قصور پیمانکار باشد.

قراردادهای ساخت استاندارد، در اینکه چه تاخیرهایی بخشودنی خواهند بود، متفاوت هستند و تنها با بازبینی مواد مرتبط قرارداد، می‌توان مشخص کرد که آیا یک تاخیر خاص، بخشودنی است یا نه. علاوه بر ماده تغییر مدت پیمان، در بیشتر قراردادهای ساخت، یک بند کلی نیز وجود دارد که یک استاندارد عمومی برای بخشودنی بودن تاخیر را بیان می‌کند. همانند دلایل ماورای کنترل پیمانکار یا دلایل غیرقابل انتظار ماورای کنترل و بدون سهل‌انگاری پیمانکار افزایش مدت آورده است. این بند را در ماده 8 AIA شرایط قرارداد یا دلایل دیگر ماورای کنترل پیمانکار، یا هر دلیل دیگری که مشاور تعیین می‌کند ممکن است موجب تاخیر شود.

6- دلایل بروز تاخیر در ایران و جهان

الاوولی (2000) از دستورات تغییر کار به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین دلایل تاخیرات نام برده‌اند [3]. سیه. لو و وو (2002) و وهمکاران (2004) از سیستم مناقصه‌ای که در آن ارزان‌ترین پیشنهاد به‌عنوان برنده در نظر گرفته می‌شود به‌عنوان یکی از دلایل تاخیر یاد کرده‌اند [4].

چان و کاراسوامی از سیستم مدیریتی و نظارت ضعیت پیمانکار به‌عنوان یکی از دلایل تاخیر یاد کرده‌اند [3]. رایز و مصلحی از شرایط آب و هوایی به‌عنوان یکی از دلایل تاخیر یاد کرده‌اند. ایلور، چالاکار و جوشی با توجه به تحقیقی که در هندوستان انجام داده‌اند تاخیر در تحویل زمین. تجهیر کارگاه تاخیر در پرداخت‌ها، توقعات کاری (بدی آب و هوا). دوباره کاری و کارهای اضافی را از جمله دلایل عمده تاخیر برشمرده اند [5]. الغافلی دلایل اصلی تاخیر را مشکلات مالی، تغییر در حوزه پروژه، عدم وجود سیستم تصمیم‌گیری کارآمد در تیم کارفرما و مشکلات مرتبط با هماهنگی و ارتباطات عنوان نموده است [4].

چان و کاماراسوامی عدم وجود سیستم مناسب مدیریت ریسک، بروز شرایط بحرانی در سابتناء مشکلات مربوط به تصمیم‌گیری و تغییرات قراردادی را از جمله دلایل عمده تأخیر در هنگ کنگ برشمرده‌اند. کامینگ و همکاران بروز تغییر در طراحی، کارایی پایین نیروی انسانی، عدم وجود سیستم کارآمد در برنامه‌ریزی، کمبود نیروی انسانی را از جمله دلایل عمده تأخیر در اندونزی برشمرده‌اند. البارک مهمترین دلایل تاخیر پروژه‌ها در عربستان را عدم تجربه کافی، برآورد نامتناسب کار سیستم تصمیم‌گیری ضعیف و شرایط اقتصادی نام برده است [4]. اسان و محی، اصلی‌ترین دلایل تاخیر از دیدگاه کارفرما و مشاور را سیستم مناقصه بر پایه تعیین پرنده با ارایه پایین‌ترین قیمت و از دیدگاه پیمانکار، تاخیر در پرداخت‌ها توسط کارفرما و توفظات کاری ذکر کرده‌اند و تنها دلیل مرتبط به دو گروه مذکور، دستور تغییرات کار از جالب کارفرما اساف و هجی، ادعا کرده‌اند که دلیل اصلی تاخیر در سیستم کارفرماست و توسط پیمانکار بسط داده می‌شود [6].

7- جامعه و نمونه آماری

جامعه آماری در این مطالعه، شرکت‌های مشاور و پیمانکاری پروژه‌های عمرانی، تشخیص صلاحیت شده و فعال که در داخل شهر مشهد به ثبت رسیده و مشغول فعالیت هستند، می‌باشد. به منظور یافتن کلیه شرکت‌های پیمانکاری و مشاور در صنعت عمران از سایت سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور استفاده شد. بر این اساس شرکت‌های مشاور و پیمانکاری به ثبت رسیده و دارای گواهینامه معتبر و دارای رتبه در کلیه رشته‌های عمرانی مورد بررسی قرار گرفتند. تعداد شرکت‌های ذکر شده بر اساس سایت سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور 100 شرکت بود. به دلیل بزرگ بودن جامعه آماری و به منظور صرفه‌جوی در زمان و هزینه پژوهش از روش نمونه‌گیری برای مطالعه جامعه آماری مورد بررسی استفاده شد. به علاوه شرکت‌های که در زمینه تاسیسات در پروژه‌های پالایشگاهی و نفت و گاز فعالیت داشتند که مورد نظر این پژوهش نبودند از جامعه آماری حذف گردیدند. در این مطالعه اغلب شرکت‌های که در بخش‌های ساختمانی، راه و پل، توسعه ابنیه فنی و... که مرتبط با موضوع تحقیق می‌باشند مورد بررسی قرار گرفتند، که تعداد آنها 41 شرکت بود. پس از آنکه تعداد کل شرکت‌های مشاور و پیمانکار ساختمانی تعیین شد، به منظور بزرگ بودن جامعه آماری از فرمول کوکران جهت نمونه‌گیری استفاده شد. که بر اساس فرمول کوکران تعداد 35 شرکت به عنوان جامعه آماری مورد مطالعه انتخاب شدند و در نتیجه به تعداد 35 پرسش‌نامه از طریق ایمیل برای شرکت‌ها ارسال شد.

8- تحلیل نتایج

هدف از این مطالعه بررسی عوامل موثر بر افزایش تاخیر و هزینه پروژه ساختمانی است. برای این منظور تعداد 6 سوال در قالب یک پرسش‌نامه برای شرکت‌های مشاور و پیمانکار دارای رتبه از طریق ایمیل ارسال شد که در نهایت 35 شرکت به ایمیل دریافتی پاسخ دادند و بر همین اساس تحلیل و آنالیز بر روی نتایج پرسش‌نامه‌ها انجام گرفت. همچنین به منظور بررسی پایایی نتایج، از آزمون ضریب آلفای کرونباخ استفاده گردید. در این بخش پاسخ‌های داده شده به سوالات پرسش‌نامه مورد بررسی و آنالیز قرار خواهد گرفت.

1-8- بررسی میزان تاثیرگذاری تغییر در قیمت مواد و مصالح در حین اجرای پروژه بر افزایش هزینه و تاخیر و بروز ادعا

شکل 1 میزان اثر تغییر در قیمت مصالح مصرفی و دستمزد پرسنل را بر افزایش هزینه‌ها نشان می‌دهد. براساس شکل 1 مشاهده می‌شود میزان زیادی از افراد این پارامتر را به عنوان شاخصی تاثیرگذار بر افزایش هزینه‌ها و تاخیر در پروژه‌ها دانستند به طوری که 58 درصد از افراد میزان تاثیر این پارامتر را زیاد بیان کردند. همچنین تعداد کمی از افراد شرکت‌ها تاثیر این پارامتر را خیلی کم شمردند به طوری که تنها 5 درصد از افراد این شاخص در افزایش هزینه و بروز بی‌ادعا بی‌اهمیت شمردند.

شکل 1. اثر تغییر در قیمت مواد و مصالح در حین اجرای پروژه بر افزایش هزینه و تاخیر و بروز ادعا

2-8- تاثیر شرایط آب و هوایی نامطلوب بر افزایش هزینه و تاخیر و بروز ادعا

یکی از پارامترهای که می‌تواند بر مدت زمان انجام یک پروژه تاثیرگذار باشد شرایط آب و هوایی می‌باشد. زیرا در شرایط آب و هوایی بد امکان انجام پروژه در بسیاری از موارد نیست به خصوص در شرایطی که پروژه در محیط روباز در حال انجام باشد، مانند پروژه‌های راهسازی. دراین پژوهش میزان اثرگذاری این موضوع توسط کارشناسان و مهندسان شرکت‌های ساختمانی مورد بررسی قرار گرفت که براساس نتایج به دست آمده (شکل 2) مشاهده می‌شود بسیار زیادی از افراد این موضوع را پارامتری اثرگذار و مهم بر افزایش زمان پروژه و همچنین بروز ادعا دانستند. به نحوی که 66 درصد از افراد میزان تاثیرگذاری این پارامتر را زیاد بیان کردند. مشاهده می‌شود که نتایج به دست آمده از قبل قابل پیش‌بینی بود. زیرا شرایط آب و هوای نامطلوب یکی از مهمترین پارامترهای تاثیرگذار بر افزایش مدت زمان انجام پروژه می‌باشد، از آنجای که این شرایط قابل پیش‌بینی نیست و در جدول زمان‌بندی پروژه قرار ندارد.

شکل 2. تاثیر شرایط آب و هوایی نامطلوب بر افزایش هزینه و تاخیر و بروز ادعا

3-8- ارزیابی اثر دوباره کاری‌های به وجود آماده در حین پروژه به دلیل اشتباهات بر افزایش هزینه و تاخیر و بروز ادعا

اثر دوباره کاری‌های به وجود آماده در حین پروژه می‌تواند به عنوان یک شاخص تاثیرگذار بر افزایش هزینه‌ها و بروز ادعا قلمداد کرد. براساس نتایج جمع اوری شده که در شکل 3 نمایش داده شده است، مشاهد می‌شود بسیار از افراد میزان تاثیر این پارامتر را متوسط بیان کردند. دلیل این موضوع این می‌تواند باشد که دوباره کاری‌های به وجود آماده در یک پروژه در اکثر موارد به صورتی نمی‌باشد که منجر به افزایش زیاد هزینه و یا تاخیر شوند. با استفاده از از نقشه‌های مناسب همچنین استفاده از مهندسان با تجربه می‌توان جلوی این امر را گرفت.

شکل 3. اثر دوباره‌کاری به وجود آمده در حین ساخت بر افزایش هزینه و تاخیر و بروز ادعا

4-8- بررسی عدم استفاده مناسب از کارشناسان مجرب در زمینه برنامه‌ریزی و کنترل پروژه بر افزایش هزینه و تاخیر و بروز ادعا

براساس نتایج به دست آمده از این مطالعه مشاهد شد (شکل 4) استفاده از کارشناسان خبره در زمینه برنامه‌ریزی و کنترل پروژه نمی‌تواند تاثیر قابل توجهی بر افزایش هزینه‌ها و مدت زمان انجام پروژه داشته باشد. براساس نتایج 43 درصد افراد اثر این شاخص را کم دانستند. دلیل اثر کم استفاده از کارشناسان در زمینه برنامه‌ریزی می‌توان به زیاد بودن پارامترهای که قابل پیش‌بینی در حین انجام پروژه نیستند نسبت داد مانند بلایای طبیعی، شرایط آب و هوای و تاخیر در اخذ مجوزهای مربوطه.

شکل 4. بررسی عدم استفاده مناسب از کارشناسان مجرب در زمینه برنامه‌ریزی بر افزایش هزینه و تاخیر و بروز ادعا

5-8- اثر عدم دقت در فرآیند انتخاب پیمانکار واجد شرایط بر افزایش هزینه و تاخیر و بروز ادعا

انتخاب پیمانکار واجد شرایط به میزان بسیار زیادی بر افزایش سرعت پروژه و کاهش هزینه‌ها می‌تواند اثرگذار باشد. زیرا پیمانکاری که دارای سابقه کافی و همچنین تحصیلات مرتبط باشد می‌تواند از به وجود آمدن بسیاری از مشکلات از قبیل درگیری بین پرسنل، عدم انتخاب نیرو کار بی‌صلاحیت و... جلوگیری کند. همچنین یک پیمانکار واجد شرایط به علت تجربه‌ای که دارد می‌تواند برنامه زمان‌بندی نزدیک به واقعیت برای پروژه ترسیم کند، به صورتی که بسیاری از مشکلاتی که احتمال رخ دادن آن در پروژه وجود دارد را از قبل پیش‌بینی کند و برای آن به دنبال راه چاره‌ای باشد. علاوه بر اینکه استفاده از پیمانکار مناسب منجر به کاهش هزینه و کاهش زمان ساخت می‌شود همچنین منجر به افزایش کیفیت ساخت و بالا رفتن ضریب ایمنی ساختمان می‌گردد.

شکل 5. اثر عدم دقت در فرآیند انتخاب پیمانکار واجد شرایط بر افزایش هزینه و تاخیر و بروز ادعا

6-8- تاثیر عدم پرداخت به موقع صورت وضعیت‌ها و اسناد مالی پیمانکار بر افزایش هزینه و تاخیر و بروز ادعا

براساس نتایج به دست آمده که در شکل 6 نمایش داده شده است، 40 درصد افراد تاثیر عدم پرداخت به موقع را بر افزایش هزینه‌ها زیاد بیان کردند. همچنین 34 درصد از افراد میزان اثر این پارامتر را متوسط بیان کردند. نتایچ به دست آمده از قبل قابل پیش‌بینی بود زیرا در اکثر پروژه‌های یکی از مشکلات اصلی که باعث افزایش مدت ساخت پروژه می‌شود مشکلات مالی می‌باشد. زیرا مشکل نقدینگی به پارامترهای زیادی مرتبط می‌شود. هنگامی که پیمانکار یا کارفرما مشکل مالی داشته باشد در پرداخت حقوق پرسنل و همچنین خرید مصالح و تجهیزات مورد استفاده برای پروژه با مشکل مواجه می‌شود که این عامل منجر به افزایش بروز ادعا و هزینه‌ها و بعلاوه افزایش مدت زمان ساخت می‌شود.

شکل 6- تاثیر عدم پرداخت به موقع صورت وضعیت‌ها و اسناد مالی پیمانکار بر افزایش هزینه و تاخیر و بروز ادعا

9- نتیجه‌گیری

طولانی شدن پروژه‌های عمرانی یکی از مهمترین ضعف‌های سیستماتیک موجود در صنعت عمران کلیه کشورهای جهان است که علاوه بر صرف منابع مالی بیشتر به دلایلی همچون ایجاد تورم و افزایش قیمت‌ها، عدم امکان بهره‌برداری از پروژه‌ها را در زمان مقرر به همراه دارد که با در نظر گرفتن این مسائل به نظر می‌رسد که شروع یک پروژه بدون پایدار بودن آن و البته بدون وجود مدیریتی کارآمد، اقتصادی و توجیه‌پذیر نیست. این مسئله در فضای رقابت کلان‌شهرهای ایران که در پی یافتن جایگاهی ویژه در ابعاد گوناگون اقتصادی و اجتماعی در فضای ملی هستند، لزوم توجه و مدیریت بیشتری در خصوص کاهش زمان تاخیر پروژها به منظور افزایش بازده اقتصادی و پاسخ به اهداف طراحی را می‌طلبد. بنابراین با توجه با مهم بودن بررسی عوامل موثر در افزایش تاخیرات، هدف اصلی از این مقاله ارزیابی عوامل موثر بر افزایش هزینه پروژه و تاخیرات پروژه در پروژه‌های ساختمانی شهر مشهد است. مهمترین نتایج به دست آمده از این مطالعه عبارتند از:

1. براساس نظرسنجی انجام شده بین شرکت‌های مشاور و پیمانکار، تغییر در قیمت مصالح مصرفی و دستمزد پرسنل تاثیر زیادی بر افزایش هزینه‌ها داشت به طوری که 58 درصد افراد این عامل را تاثیر مهمی قلمداد کردند.
2. نتایج نشان داد که 66 درصد شرکت‌ها شرایط آب و هوایی نامطلوب را عامل مهمی دانستند بر عملکرد پروژه.
3. با توجه به نتایج به دست آمده 56 درصد افراد تاثیر دوباری کاری و اشتباهات را عاملی متوسط در افزایش هزینه‌ها و بروز ادعا دانستند.
4. 15 شرکت از بین 35 شرکتی که جامعه هدف این مطالعه بودند عدم استفاده از مهندس مجرب جهت برنامه‌ریزی و کنترل پروژه را عامل تاثیرگذار بر عملکرد پروژه تلقی نکردند.
5. براساس بررسی انجام شده، 51 درصد شرکت‌ها انتخاب پیمانکار واجد شرایط را بر افزایش هزینه‌ها و مدت زمان عملکرد پروژه زیاد دانستند.
6. 40 درصد شرکت‌ها بیان کردند که عدم پرداخت به موقع می‌تواند عاملی مهم در افزایش بروز ادعا در پروژه باشد.

1. سبزه پرور، م، (1391)، کنترل پروژه به روش گام به گام، انتشارات ترمه.
2. ایرانمنش، ح، محمدلو، ح، (1388)، مقایسه روش‌های آنالیز تاخیرات پروژه‌های ساخت و به کارگیری روش پنجره‌های زمان‌بندی برای یک پروژه واقعی، مجموعه مقالات اولین کنفرانس صنعت نیروگاه‌های حرارتی، دانشگاه تهران.
3. Sun M, Meng X. Taxonomy for change causes and effects in construction projects. International Journal of Project Management. 2009; 27(6):560-72.
4. نادری، ح، (1391)، مدیریت ادعا در پروژه‌های ساخت، موسسه کتاب مهربان نشر.
5. Iyer K, Chaphalkar N, Joshi G. Understanding time delay disputes in construction contracts. International Journal of Project Management. 2008; 26(2):174-84.
6. Al-Momani AH. Construction delay: a quantitative analysis. International Journal of Project Management. 2000; 18(1):51-9.