چکیده
اصول معماری و نقش آن در مراکز درمانی معماری به دلیل این که در عرصه‌های مختلف عملکردی و در دوره‌های مختلف زندگی انسان همواره همراه او می‌باشد، دارای مفهوم و تعریف گسترده‌ای است. از ابتدای تولد در محیط درمانی و سپس بعد از آن در ابتدای سن آموزش در فضاهای مختلف آموزشی، دانشگاهی و علمی، در اوقات فراغت در فضاهای ورزشی، تفریحی، سرگرمی رستوران‌ها و غیره، و بعدها که بنا بر تخصص‌های مختلف وارد محیط‌های شغلی می‌شویم. برای ارتقاء طراحی معمارانه و ارائه طرحی مناسب با عملکرد، شناخت قابلیت‌های محیط شامل ویژگی‌های جغرافیایی، فرهنگی اجتماعی، الزامی است. معنای یک محیط حاصل تعامل بین کنش‌های آن محیط و نیازهای فردی و جمعی استفاده کننده آن است. استرس غالباً به صورت احساس اضطراب تجربه می‌شود هنگامی که فرد احساس می‌کند در معرض خطر و تهدید قرار گرفته است سیستم اعصاب سمپاتیک او آماده فرار از خطر یا مقابله با آن می‌باشد. نگرانی و استرسی که یک بیمار از مشکل یا بیماری به وجود آمده خود دارد، می‌تواند در قرارگیری در محیط نامناسب درمانی افزایش یابد از نظر روانشناسی تداوم اضطراب به اختلال افسردگی منجر می‌شود که بر سلامت روان فرد تاثیر می‌گذارد. می‌توان مبنای اصلی طراحی داخلی محیط شفابخش را حول استفاده از تئوری سرگرمی‌های مثبت و کاربرد رنگ، پنجره‌های بزرگ، چیدمان مبلمان و طراحی ارگونومیک و مصالح دیوار و کف دانست. گنجاندن جنبه‌هایی از طبیعت در کنار محیط‌های درمانی می‌تواند به ایجاد یک ظاهر آشنا و برانگیختن احساس آرامش کمک کرده و نیز به بیماران اجازه می‌دهد تا اتاق‌های خود را از جنبه‌های شخصی تغییر دهند. صحنه‌های طبیعی به کاهش اضطراب بیماران کمک می‌کند و ایجاد یک حس آشنایی با مکان را القا خواهد نمود و به بیماران کمک خواهد کرد در فضای جدید درمانی حس راحتی بیشتری داشته باشند.
معماری ، محیط ، فضای سبز ، بیمار ، محیط درمانی ، محیط طبیعی ، تسریع بهبودی
توضیحات
1- معماری و قلمرو عملکرد
معماری به دلیل این که در عرصه‌های مختلف عملکردی و در دوره‌های مختلف زندگی انسان همواره همراه او می‌باشد، دارای مفهوم و تعریف گسترده‌ای است. از ابتدای تولد در محیط درمانی و سپس بعد از آن در ابتدای سن آموزش در فضاهای مختلف آموزشی، دانشگاهی و علمی، در اوقات فراغت در فضاهای ورزشی، تفریحی، سرگرمی رستوران‌ها و غیره، و بعدها که بنا بر تخصص‌های مختلف وارد محیط‌های شغلی می‌شویم. این موضوع اهمیت و نقش معماری را در زندگی انسان نمایان می‌کند و یا دلیل دیگری که می‌توان بیان کرد آن است که یکی از لغات و مفهوم های بسیار مهم در معماری که همواره بخش جدا نشدنی از معماری می‌باشد، محیط است. معماری بدون محیط معنا ندارد و چون انسان همواره در محیط‌های مختلف است، همیشه در ارتباط با معماری و نیازمند آن می‌باشد. بنا بر همین گفتارها، معماری دارای نقش بسیار مهم و دارای قلمروی بسیار گسترده‌ای در زندگی هر انسان می‌باشد. بدیهی است که محیط‌ها و کاربری‌های گوناگون که در بالا بیان شد هر کدام ویژگی‌ها، استانداردها و شرایط محیطی و عملکردی خاص خود را دارند و در این بین به مفهوم و نقش معماری در محیط درمانی می‌پردازیم.
2- محیط
به طور کلی محیط دامنه گسترده‌ای دارد. هر کس بسته به زمینه‌های مختلف عملکردی، تعریفی متفاوت ارائه می‌دهد. محیط را به شکل ضمنی، هر آنچه در اطراف ما است چه ساخته شده و چه طبیعی می‌توان نامید. با این وجود تعریف ما از محیط بسته به نوع برداشت و استفاده ما از محیط دارد. معماران، روانشناسان، جامعه‌شناسان، جغرافیدانان برحسب رشته خود تعریف و طبقه‌بندی‌های مختلفی از محیط دارند. محیط مفهومی پیچیده و مرکب است که ابعاد گوناگونی دارد. داده‌های فضایی جنبه‌های اجتماعی، فرهنگی، فیزیکی، معماری، نمادی، تاریخی و زیستی از ابعاد مهم محیط محسوب می‌شود (مرتضوی، 1380). در زندگی واقعی رفتارهای ما نیز در بتن محیط اتفاق می‌افتد. اگر چه محیط همواره در حال تغییر است اما غنی از اطلاعات می‌باشد. یعنی علی‌رغم آنچه که دیده می‌شود معنای بیشتری در خود گنجانده است (بل، 2005). برای ارتقاء طراحی معمارانه و ارائه طرحی مناسب با عملکرد، شناخت قابلیت‌های محیط شامل ویژگی‌های جغرافیایی، فرهنگی- اجتماعی، الزامی است. بنابر این قابلیت‌های بالقوه در سطح مختلف در محیط معماری جا داده شده و استفاده از این قابلیت‌ها بستگی به ویژگی روحی روانی و کالبدی اشخاص و استفاده کنندگان از آن قابلیت را دارد. (مطلبی 2006).
جدول 1: تعاریف قابلیت های محیط - دانشگر، 1390
| تعریف قابلیت محیط | نظریه پرداز | بستر نظریه | محور نظریه |
| کیفیتی درخواست کننده (Demand) و یا دعوت کننده (Invitational) | کورت کافکا (1935) | فرم | |
| جاذبه یا شایستگی (valance): که ترجمه آلمانی کلمه Aufforder-ungscharakter می‌باشد | لوین (1936) | محیط کالبدی | عملکردی |
| تناسب یا برازندگی (Fit): تجانس نیازهای انسان با توانایی‌های محیط | الکساندر (1964) | محیط کالبدی | تئوری |
| همساختی (Synomorphy) | بارکر (1968) | ||
| همخوانی (Congruence) | میکلسون (1967) | محیط کالبدی | نظری |
| بخشی از داشته‌های چیزی است که آن را برای موجودی زنده قابل استفاده می‌سازد | جیمز جی. گیبسون (1979) | محیط کالبدی | ادراک |
| تأثیرگذاری (Effectivity) | شاو و همکاران (1982) | ||
| سازگاری (Compatibility) | کاپلن (1983) | محیط کالبدی | نظری |
| امکانات و یا دست یافتنی (Availibilities) | لویی کان | ||
| چندگونگی (Multivalence) | آلدوفن آیک | ||
| توانایی (Ability): به هر کاری که در محیط و نوع تعاملی که در آن رخ می‌دهد، بستگی دارد | جیمز جی گرینو | محیط کالبدی | عملکردی |
| شایستگی (Aptitude) | اسنو (1992) | ||
| قابلیت‌ها امکاناتی هستند که توسط محیط و عوامل قوی رفتار فراهم می‌شوند | بل و سی گرین و توماس گرین | ||
| صلاحیت‌ها (Capabilities) | براون | ||
| عملکردهای زمینه‌ای: دستیابی به عملکرد سودمند اشیاء | مک اندرو | محیط کالبدی | عملکردی |
رابطه انسان و محیط رابطه دو طرفه می‌باشد به این معنی که هر دو از یکدیگر تأثیرپذیری و تاثیرگذاری دارند جمله‌ای از وینستون‌چرچیل نقل شده که "ما ساختمان‌ها را شکل می‌دهیم و بعدها ساختمان‌ها ما را شکل می‌دهند" کریستوفر الکساندر معتقد بود که الگوی رویدادهایی را که بر زندگی انسان در بناها و شهر قالب است نمی‌توان از فضاهایی که در که در آن رخ می‌دهند جدا کرد (الکساندر 1386). اگر معماری را شکل دادن هدفمند به مکان و محیط زندگی انسان تعریف کنیم درمی‌یابیم که دو عامل شکل و زندگی در بطن آن است. اثر معماری همانند ظرف است و معمار در پی ساختن این ظرف و هر آنچه در این ظرف می‌آید زندگی نام دارد پس از انسان خود هم سازنده ظرف است و هم خود به صورت مظروف در آن قرار می‌گیرد (امامقلی 1392).
1-2- معنای محیط ساخته شده
معنای یک محیط حاصل تعامل بین توانش های آن محیط و نیازهای فردی و جمعی استفاده کننده آن است (مطلبی 1380). دغدغه معماری و محیط معناگرا شناخت معانی و مفاهیم نهفته در محیط و اثر معماری است و اثر هنری ابزاری است برای رساندن پیام های معنوی و معنایی. همانگونه که نیازهای انسان در سطوح مختلف از زندگی او و در شرایط گوناگون متفاوت است معنای محیط نیز در سطوح گوناگون آن می باید مورد بررسی قرار گیرد (آیوازیان و همکاران 1390).
جدول 2: سطوح مختلف معنای محیط ساخته شده از نگاه گیبسون - منبع : آیوازیان و همکاران 1390.
| لایه‌های معنایی | معنای محیط ساخته شده | توضیح معنایی لایه‌ها |
| سطح اول | معنای ایستایی و استحکام | در معنای ایستایی و استحکام به ساختمان و بنا از نگاه ساختاری، مقاومت و پایداری آن در مقابل بارهای وارده توجه می‌شود. |
| سطح دوم | معنای سودمندی | معنای سودمندی یک ساختمان، قابلیت کاربردی و عملکردی بنا است که برخی مواقع برای استفاده به غیر از کاربرد اولیه خود بکار گرفته می‌شود. |
| سطح سوم | معنای ابزاری | در معنای ابزاری، بنای یک ساختمان کاربرد مشخص و از پیش طراحی شده را به عهده می‌گیرد و مانند یک ماشین عمل می‌کند. |
| سطح چهارم | معنای ارزشی و عاطفی | از نگاه معنای ارزشی و عاطفی، معنای یک بنا با عواطف درونی ادراک کننده ارتباط دارد. |
| سطح پنجم | معنای نشانه‌ای | معنای نشانه‌ای بنا به علامت و نشانه‌ای از موضوع دیگر اشاره دارد. مانند آقار معماری به مثابه نماد یک شهر یا کشور و یا یک دوره زمانی. |
| سطح ششم | معنای نمادین و رمزی | درک معنای نمادین، رمزی و یا سمبلیک از طریق تداعی معانی با مفاهیمی خاص (مانند معانی مقدرس) که در دنیای مادی قابل لمس نیستند و یا حضور کالبدی ندارند، به وجود می‌آیند. |
2-2- محیط پایدار و نقش آن در معماری:
محیط پایدار
شرط اساسی در نیل به پایداری محیطی برقراری تعادل پویا میان نظام‌های محیط است. این شرط از دیدگاه علمی دستیابی همزمان به پایداری نظام بوم شناختی، نظام اجتماعی- فرهنگی و نظام اقتصادی را ایجاب می‌کند و از منظر اخلاقی به برقراری و تداوم رابطه همزیستی میان تمام عناصر و ارکان محیط انسان و غیر انسان تعبیر می‌شود (نیاسر 1395).
مفهوم معماری پایدار چه به ایجاد خلق فضای انسانی و تنظیم رابطه انسان و محیط فیزیکی و چه به عنوان محصول، فرآیند همواره با محیط پایدار در آمیخته و در یک چارچوب کلی می‌توان آن را به معنای خلق محیط پایدار انسان ساخت تعبیر نمود و بر این اساس معماری پایدار به عنوان رویکرد ایجاد محیط پایدار بر معماری حساس بر محیط مبتنی است. نورمن فاستر در مورد معماری پایدارمی‌گوید "پایداری در معماری یعنی خوب معماری کردن". هر چه کیفیت معماری یعنی کیفیت تفکر و ایده‌های آن در ارتباط با محیط بالاتر باشد فضای معماری برای یک مدت طولانی‌تر می‌تواند نقش خود را ایفا کند ( مزینی 1377).
3-2- معماری محیط سالم:
توجه گذشتگان به محیط سالم و ارتقای سلامت از نوشته‌های آنان پیداست همان‌طور که اگر به پنج قرن قبل از میلاد مسیح باز گردیم به جمله بقراط برمی‌خوریم که "مرداب را به عنوان محیطی ناسالم و ناامن و دامنه کوه را جای خوش آب و هوا و آفتابی خوانده است". عوامل متعددی در ایجاد سلامت و رفاه انسان موثر هستند و محیط کالبدی و انسان ساخت از جمله معماری و شهرسازی در کنار سایر عوامل سهم موثری دارد. تاثیر محیط مضر، زندگی ساکن، در به وجود آمدن عوامل بیماری و مرگ که شامل بیماری‌های قلبی، سرطان و بیماری‌های مغزی، عروقی، بیماری‌های مزمن تنفسی و جراحات که به علت طراحی نامناسب المان‌های محیطی می‌باشد رو به افزایش است. (لاوین و همکاران 2006). برخی از ساختمان‌ها برای کسانی که در آن حضور دارند مشکلات جسمی و روانی را پدید می‌آورند که با عنوان سندروم ساختمان شناخته می‌شوند.
3- سندروم ساختمان: SBS
سندروم ساختمان بیمار، سندرومی است که در آن افراد در یک ساختمان حالات روحی و جسمی نامطلوب را تجربه می‌کنند که به نظر می‌رسد این حالات با زمان حضور در ساختمان ارتباط داشته باشد. فراوان این بیماری در مطالعات گزارش داده شده است. بر اساس گزارش WHO فراوانی این بیماری در ساختمان‌های نوساز تا 30 درصد برآورد شده است (WHO 2008). در ارزیابی‌های انجام شده به دنبال بهبود وضعیت محیط کار و اقدامات حمایتی در مورد ساکنان ساختمان، بهبود عملکرد آنها تا بیش از 40 درصد گزارش شده است. در ادامه نمونه موردی آماری که در رابطه با سندروم ساختمان در مورد دانشگاه علوم پزشکی یزد می‌باشد ارائه می‌شود. (خلاصه زاده 1390)
جدول شماره 3: توزیع فراوانی شکایات ناشی از سندرم ساختمان بیمار در کارکنان دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد. منبع: خلاصه زاده 1390.
| شکایت | تعداد | درصد |
| خستگی | 93 | 34/57 |
| سردرد | 63 | 26/42 |
| اختلال در تمرکز حواس | 54 | 20 |
| احساس بوی نامطبوع | 52 | 19/33 |
| سرگیجه | 35 | 13/01 |
| تاری دید | 33 | 12/27 |
| مشکل تنفسی | 24 | 8/9 |
| سوزش چشم | 23 | 8/5 |
| سوزش بینی | 19 | 7/06 |
| نفس نفس زدن | 19 | 7/06 |
| تهوع | 16 | 5/95 |
| سوزش گلو | 12 | 4/46 |
جدول شماره 4: توزیع فراوانی علل ایجاد علائم ناشی از سندرم ساختمان بیمار در مبتلایان به سندرم در کارکنان دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد. منبع: خلاصه زاده 1390.
| علت ذکر شده | تعداد | درصد |
| سر و صدا | 54 | 56/3 |
| شلوغی محل کار | 43 | 45/2 |
| فضای ناکافی | 40 | 41/9 |
| تهویه نامناسب | 35 | 37 |
| آلودگی هوا | 22 | 23 |
| گرمای زیاد | 28 | 29/6 |
| خستگی هوا | 19 | 19/7 |
| خفگی هوا | 14 | 14/8 |
| هوای آلوده و محرک | 14 | 14/8 |
| سرمای زیاد | 14 | 14/8 |
| احساس بوی نامطبوع | 11 | 11/9 |
| ابزارآلات ماشینی | 7 | 8/1 |
| فرش‌ها و موکت‌های کهنه | 3 | 3/72 |
4- استرس:
استرس غالباً به صورت احساس اضطراب تجربه می‌شود هنگامی که فرد احساس می‌کند در معرض خطر و تهدید قرار گرفته است سیستم اعصاب سمپاتیک او آماده فرار از خطر یا مقابله با آن می‌باشد و در عین حال در درون فرد پاره‌ای واکنش‌های فیزیولوژیکی نظیر تپش قلب، تعریق، دلشوره و افزایش ترشح آدرنالین و مواد شیمیایی دیگر رخ می‌دهد (طبائیان 1393).
1-4- استرس‌های محیطی:
نگرانی و استرسی که یک بیمار از مشکل یا بیماری به وجود آمده خود دارد، می‌تواند در قرارگیری در محیط نامناسب درمانی افزایش یابد. از نظر روانشناسی، تداوم اضطراب به اختلال افسردگی منجر می‌شود که بر سلامت روان فرد تاثیر می‌گذارد. این مرحله منجر به تداوم بیماری و کم شدن اثر داروهای تجویز شده و همچنین پیچیده شدن درمان می‌شود. بنابراین وجود استرس باعث تأثیر در روند بهبودی بیماری خواهد شد. (اشرفی 1394).
5- نقش طراحی داخلی و محیط های طبیعی در کاهش استرس در بیمارستان:
می‌توان مبنای اصلی طراحی داخلی محیط شفابخش را حول استفاده از تئوری سرگرمی‌های مثبت و کاربرد رنگ، پنجره‌های بزرگ، چیدمان مبلمان و طراحی ارگونومیک و مصالح دیوار و کف دانست. با توجه به این که دسترسی به مناظر طبیعی برای تمام بیماران مهیا نمی‌شود و نمی‌توان از خاصیت درمانی آن بهره برد، اولریچ در سال 1993 ضمن تحقیقی نشان داد که استفاده از مناظر طبیعی در قالب طراحی داخلی همچون تابلوها و یا لوح‌های دیواری و سقفی با ایجاد حواس‌پرتی نتایج مثبتی را در بهبود ایفا می‌نماید ضمن اینکه بیماران نیز به درد خود تسلط بیشتری می‌یابند (قربانی 1394). گنجاندن جنبه‌هایی از طبیعت در کنار محیط‌های درمانی می‌تواند به ایجاد یک ظاهر آشنا و برانگیختن احساس آرامش کمک کرده و نیز به بیماران اجازه می‌دهد تا اتاق‌های خود را از جنبه‌های شخصی تغییر دهند. صحنه‌های طبیعی به کاهش اضطراب بیماران کمک می‌کند و ایجاد یک حس آشنایی با مکان را القا خوهد نمود و به بیماران کمک خواهد کرد در فضای جدید درمانی حس راحتی بیشتری داشته باشند.
یکی از مولفه‌های رضایت‌مندی کاربر از مرکز درمانی محیط طبیعی آن است .گیاه درمانی از اواخر دهه 1811 میلادی مورد توجه قرار گرفت و بسیاری از مراکز درمانی از آن به عنوان وسیله‌ای در بهبود زندگی بیماران استفاده کرده‌اند. گیاهان در فضای داخلی نیز به کاهش استرس و تسریع بهبود بیماری کمک می‌کنند. علاوه براین، داشتن گیاهان در حد گلدان در هر اتاق فضای بیمارستانی را از یک محیط خشک و بی‌روح دور می‌کند.
استفاده از آتریوم در قسمت‌های مرکزی بیمارستان علاوه براینکه به ورود نور طبیعی روز کمک می‌کند، می‌تواند فضای انتظار مناسبی را نیز ایجاد کند. تحقیقات انجام شده در حوزه‌های پرستاری، مدیریت سلامت و روانشناسی نشان می‌دهد که فضای بیمارستان اغلب بیمار را دچار استرس می‌کند که این اضطراب منجر به اختلالات عملکرد شناختی، درماندگی، بی‌قراری و فشار خون بالا می‌شود. در نتیجه واکنش‌هایی از قبیل ترس بیش از حد، منزوی شدن، افزایش وابستگی ایجاد می‌کند. این تظاهرات رفتاری در بیمارستان‌هایی اتفاق می‌افتد که طراحی آنها بر روی درمان تأکید داشته است و به فضاسازی این نوع مراکز به عنوان فضای صمیمی و خانه مانند نپرداخته‌اند. در صورتی که رویکرد جامع در طراحی علاوه بر روند درمان و خدمات پزشکی توجه به وضعیت روانی و روحی بیمار است و همزمان با بستری بودن در بخش و ادامه روند درمان بیمار به تعامل با عناصری از قبیل فضای سبز، چشم‌انداز و آب و هوا تشویق می‌کند (چاره جو 1393).
تصویر شماره 1: مبلمان داخلی اتاق بیمار
تصویر 2: فضای سبز بیمارستان قلب رجایی
تصویر 3: فضای سبز بیمارستان قلب رجایی
6- اهمیت و نقش محیط بر افزایش بهبود روند درمان:
نقشی که عوامل فیزیکی در روند شفا و به خصوص نتایج بهبود بیماران و خانواده‌ها بازی می‌کنند توسط اکثر نویسندگان تاکید و ذکر شده است. مثلاً مور، وایزمن و ژوزف تاثیر محیط فیزیکی بر روند شفا بخش این نهاد در بیماران بلکه بر زندگی افراد جامعه موافق هستند. مور پیشنهاد می‌کند که خلق یک محیط شبیه به خانواده به کودکان سودهای بیشتری می‌رساند و احساس شبیه خانه پیدا می‌کنند و خیلی سرشار از نشاط و فعالیت می‌شوند. وارنی بیان می‌کند که فیزیکی و فرهنگی که برای حمایت از خانواده‌ها هنگام بستری شدن در بیمارستان ساخته شده باعث دلگرمی آنها می‌شود.
7- نمونه موردی:
بیمارستان سرطان شاندز
این بیمارستان یکی از مراکز بزرگ درمانی دانشگاهی در ایالت فلوریدای آمریکا می‌باشد که دارای نشان طلایی بیمارستان می‌باشد این بیمارستان 92 تخت خوابی از همان آغاز روند طراحی با نگرش سبز طراحی شده است کلیه سطوح فضاهای عمومی خشک از سطوح وینیلی تشکیل شده است. از رنگ‌های مقاوم بیمارستانی به عنوان پوشش نهایی دیوارها استفاده شده و مبلمان‌های استفاده شده در فضا همه از مواد فاقد فرما و سایر آلاینده‌ها ساخته شده‌اند قابلیت شستشو با مواد پاک‌کننده سبز بی‌خطر برای طبیعت را داشته باشند و دیوارها نیز با موادی از جنس فایبرگلاس فاقد فرمالدویید ایزوله شده‌اند. (شکوری 1392). استفاده از نور طبیعی در فضا توسط سیستم‌های فتوسل کنترل می‌شوند. و در نمای بیرونی ساختمان نیز از سایبان‌های محاسبه شده استفاده شده است تا تمامی اتاق‌ها ضمن برخورداری از دید به فضای بیرون و طبیعت از آسایش حرارتی هم برخوردار باشند تا کیفیت داخلی محیط برای بیماران و کارکنان افزایش یابد. سیستم روشنایی به نوعی انتخاب شده است که با کمترین مقدار مصرف بیشترین کارایی را داشته باشد در سایت از فضای سبز به وفور استفاده شده است و حتی برای طبیعی تر جلوه دادن محیط لانه‌های پرندگان نیز در سایت در نظر گرفته و از نظر نگهداری مناظره نیز اصول پایداری به طور کامل رعایت شده است (شکوری 1392).
پیشنهادات در بخش معماری مراکز درمانی:
- یک اتاق شخصی با رنگ‌ها، مصالح و ویژگی‌های یک خانه یا هتل
- وسایل آسایش برای ملاقات کنندگان
- منابع متنوع سرگرمی (تلوزیون، رادیو، مطالعه، عوامل طبیعی و مناظر)
- طراحی محل‌های یبرای معاشرت با دیگر بیماران و همچنین فضای سبزی که در صورت توان از آن بازدید کنند.
- استفاده از رنگ‌های گرم می‌تواند احساس امنیت را بالا ببرد.
- یک نقش بر روی دیوار می‌تواند منبعی از الهام باشد.
- نوع طراحی نباید مانند به گونه سازمانی باشد.
- خوانایی مسیر
منابع
آیوازیان، سیمون و همکاران. (1391). روانشناسی محیطی عرصه مشترک معماری و علوم رفتاری. فصلنامه علوم رفتاری 14 (4): 23-44.
امامقلی، عقیل. (1392). تاثیر معماری برسلامت، ایده‌ای برای معماری درمانی. فصلنامه علوم رفتاری. 23-37
اسلامپور، مرمر.دانشگر، گلرخ. (1390). تحلیل نظریه قابلیت محیط از دیدگاه گیبسون و باز خورد آن در مطالعات انسان و محیط انسان ساخت. معماری و شهرسازی آرمان شهر. 73-86
خلاصه زاده، گلرسته و همکاران. (1390). بررسی علایم و نشانه‌های مفهوم ساختمان بیمار در کارکنان دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی. فصلنامه سلامت کار ایران 1، 8. 70-76.
طباییان، مرضیه. (1391). انسان و محیط رویکرد روانشناختی به معماری و شهرسازی. نشریه دانشگاه آزاداسلامی واحد خوراسگان اصفهان.
الکساندر، کریستوفر. (1386). معماری و راز جاودانگی، راه بی زمان ساختن، ویراست دوم،ترجمه مهرداد قیومی بیدهندی با مقدمه مهدی حجت، تهران، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
اشرفی، سیدحسین. (1394). تاثیر طراحی داخلی در بیمارستان کودکان سرطانی با رویکرد مدیریت استرس و تسریع بهبودی. کنفرلانس بین المللی موسسه آموزش عالی نیکان.
قربانی، مطهره. (1394). بررسی تاثیر فضای سبز در بیمارستان کودکان سرطانی با رویکرد کاهش اضطراب. اولین کنفرانس بین المللی عمران و معماری تبریز.
معتمدی، معصومه. چاره جو، فرزین. (1393). کنفرانس مهندسی عمران و معماری مدیریت پایدار شهری.
مرتضوی، شهرناز. (1380). روانشناسی محیط، تهران، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی
مطلبی، قاسم. (1380). روانشناسی محیطی دانشی نو در خدمت معماری و طراحی شهری، نشریه علمی پژوهشی هنرهای زیبا، دانشکده هنرهای زیبا دانشگاه تهران، شماره 10.
WHO. Indoor air quality: biologicalcontaminants. 1990; WHO regional publications,European series no. 3, [1-54]. available at: WWW.WHO.int, 12.5.2008.
Bell, Paul A., Greene, Thomas C., Fisher, Jeffery D., Baum, Andrew. (2005). Environmental Psychology .(Fifthed.). Earl McPeek.
Mortazavi, Shahrnaz. (2002). Environmental Psychology and its applications. Tehran: Shahid Beheshti University.
Motalebi, Ghasem. (2006). A human-based approach to form-making principles of urban spaces. HONAR-HA-YEZIBA, 27, 57-66.
Lewin, K. (2006); construct in Psychology and psychological Ecology, University of Iowa Studies in Child welfare, 20.
